Các đối thủ nước ngoài và các quỹ đầu tư tư nhân đang khao khát những doanh nghiệp tầm trung của Nhật Bản, vốn nắm giữ thị phần lớn thị trường then chốt. Những ông lớn như Shimano, Japan Steel Works, Ajinomoto và Fujikura đã xây dựng được lợi thế độc đáo, khiến họ trở thành mục tiêu săn đón của nhà đầu tư nước ngoài

Doanh nghiệp Nhật giữ vai trò trung tâm trong cuộc cạnh tranh địa chính trị giữa Mỹ và Trung

Ngay sau khi Shibaura Electronics nhận được đề nghị thâu tóm trị giá 465 triệu USD vào tháng 2, nhà sản xuất cảm biến nhiệt độ - thường được sử dụng trong các sản phẩm từ nồi cơm điện đến tên lửa đã gửi một danh sách gồm 50 câu hỏi cho bên theo đuổi là Yageo.

Một trong những câu hỏi mà Shibaura gửi tới công ty Đài Loan này, vốn có liên kết kinh doanh với Trung Quốc, là về tỷ trọng doanh thu từ quân đội Trung Quốc. Yageo từ chối trả lời, chỉ đề nghị trao đổi kín.

MinebeaMitsumi, một tập đoàn Nhật Bản, đã nổi lên như đối thủ cạnh tranh, nhưng hai lần bị Yageo trả giá cao hơn, với mức đề nghị hiện tại là 6,200 yên, cao hơn 97% so với giá cổ phiếu Shibaura trước khi cuộc đấu giá bắt đầu. Ban lãnh đạo Shibaura hiện đã từ bỏ sự phản đối với đề nghị của Yageo.

Yageo là công ty nước ngoài thứ hai cố gắng thâu tóm một đối thủ Nhật Bản mà không được chào đón kể từ khi các hướng dẫn mới về sáp nhập và mua lại có hiệu lực vào năm 2023.

Đề nghị này nhận được ít sự chú ý hơn so với thương vụ gần 50 tỷ USD của Alimentation Couche-Tard (Canada) dành cho nhà điều hành chuỗi cửa hàng tiện lợi Seven & i Holdings vào năm ngoái.

Các đối thủ châu Á đang thách thức vị thế dẫn đầu công nghệ của Nhật Bản

Tuy nhiên, đây chỉ là một phần trong làn sóng đối thủ nước ngoài và quỹ đầu tư tư nhân đang ráo riết săn tìm những doanh nghiệp nhỏ và vừa dẫn đầu các lĩnh vực công nghệ chuyên biệt. Bên cạnh những tập đoàn lớn như Toyota, Sony hay Nintendo đã nổi tiếng toàn cầu, Nhật Bản còn sở hữu một mạng lưới dày đặc các doanh nghiệp quy mô nhỏ nhưng chiếm lĩnh thị phần lớn trong những thị trường ngách, thường được gọi là “những nhà vô địch thầm lặng” của ngành.

Xếp hạng độ phức tạp kinh tế theo quốc gia. Nguồn: Phòng nghiên cứu Tăng trưởng Harvard

Chẳng hạn, Shimano sản xuất khoảng 70% linh kiện xe đạp cao cấp trên thế giới, mũ bảo hiểm mô tô của Shoei chiếm 60% thị trường cao cấp, còn Yamaha cung cấp gần một nửa số đàn piano điện tử toàn cầu.

Một số công ty này giữ vai trò trung tâm trong cuộc cạnh tranh địa chính trị giữa Mỹ và Trung Quốc nhằm kiểm soát các công nghệ mới nổi như trí tuệ nhân tạo (AI), bán dẫn, robot hình người và nhận diện khuôn mặt.

Các nhà cung cấp vật liệu và thiết bị của Nhật như JSR, Advantest và Tokyo Electron là mắt xích không thể thiếu trong chuỗi cung ứng bán dẫn. Ẩn sâu bên trong các trung tâm dữ liệu, điện thoại thông minh và máy bay, các tập đoàn Nhật Bản vẫn giữ ưu thế công nghệ trong các lĩnh vực như cáp quang, tụ điện và sợi carbon.

Nhiều doanh nghiệp khác là “vua” của các loại máy móc nền tảng, công nghệ sản xuất được dùng để chế tạo linh kiện động cơ phản lực hoặc bảng mạch siêu nhỏ. Đối với Bắc Kinh, Nhật Bản vẫn nắm giữ một số mảnh ghép then chốt có thể giúp Trung Quốc kiểm soát hoàn toàn chuỗi cung ứng công nghệ chiến lược.

Các nhà đầu tư nước ngoài như Yageo cho rằng họ có thể giúp các doanh nghiệp Nhật vốn nổi tiếng khép kín mở rộng ra toàn cầu và mang lại nguồn vốn quý giá cho đất nước này.

Các nhà thầu nước ngoài như Yageo cho rằng họ có thể giúp các doanh nghiệp Nhật vốn nổi tiếng khép kín mở rộng ra toàn cầu - Ảnh: Eugene Hoshiko/AP.

“Chúng tôi nghĩ mình có thể giúp họ quảng bá công nghệ ra thị trường toàn cầu, điều này cũng có lợi cho Nhật Bản”, ông David Wang - Giám đốc điều hành Yageo cho biết. Ông cũng lần đầu công khai khẳng định công ty không chủ động bán sản phẩm cho các nhà thầu quân sự Trung Quốc.

“Ủng hộ thương vụ này là cơ hội để Nhật Bản cho thế giới thấy rằng thành công kinh tế lớn hơn là hoàn toàn khả thi thông qua hợp tác với các doanh nghiệp nước ngoài mà không phải đánh đổi công nghệ hay an ninh”, ông nói với Financial Times.

Vừa là nguy cơ vừa là cơ hội ?

Các nhà phê bình cho rằng sự cởi mở mới của Nhật Bản với các thương vụ M&A có nguy cơ đánh mất vị thế không thể thay thế trong chuỗi cung ứng toàn cầu mà nước này đã dày công xây dựng suốt nhiều thập kỷ.

“Người Nhật giờ không còn mua nổi căn hộ ở Tokyo nữa vì người nước ngoài đã mua hết... điều tương tự đang bắt đầu xảy ra với các công ty của chúng ta”, Chủ tịch Minebea, ông Yoshihisa Kainuma, chia sẻ.

“Nếu ai cũng có thể mua công ty của chúng ta và chúng ta bán mọi thứ cho người nước ngoài với giá cao, thì cuối cùng còn lại gì?” ông đặt câu hỏi.

Hoạt động M&A tại Nhật Bản tăng tốc sau khi chính phủ sửa đổi các quy định

Giá trị các thương vụ thâu tóm (tỷ USD), Nhà thầu trong nước (màu xanh đậm); Nhà thầu nước ngoài (màu xanh nhạt). Số liệu năm 2025 tính đến thời điểm hiện tại. Nguồn: Dealogic

Các thương vụ thâu tóm vừa là mối đe dọa vừa là cơ hội đối với chính phủ Nhật, vốn xem M&A là cách thúc đẩy hợp nhất các ngành phân mảnh, làm mới các hội đồng quản trị trì trệ và cải thiện quản trị doanh nghiệp.

Tuy nhiên, các quan chức cũng đang gấp rút ngăn chặn nguy cơ đất nước mất kiểm soát các công nghệ tiên tiến và nhạy cảm nhất. Các đối thủ nước ngoài đang hành động nhanh chóng khi nhận thấy cánh cửa có thể sẽ sớm đóng lại.

“Ưu tiên chính sách hàng đầu từ góc độ an ninh kinh tế của Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp là làm sao bảo vệ vị thế không thể thay thế hiện tại của Nhật Bản”, ông Takashi Shimada, từng là cố vấn cấp cao cho cựu Thủ tướng Fumio Kishida, cho biết.

“Đối với các nhà đầu tư nước ngoài hay công ty Trung Quốc, doanh nghiệp Nhật rất rẻ, đặc biệt xét theo tỷ giá, nên họ muốn mua thật nhanh”, ông nói thêm.

“Đây đã trở thành cuộc chạy đua với thời gian để chính phủ bảo vệ họ”.

Chiến lược mới của doanh nghiệp Nhật

Trong những năm 1990, Shuhei Mainoumi đã khiến làng sumo choáng váng khi phải cấy silicon vào da đầu để đáp ứng quy định chiều cao tối thiểu của Hiệp hội Sumo. Tuy nhiên, kỹ thuật vượt trội đã giúp ông đánh bại nhiều đối thủ to lớn và mạnh mẽ hơn.

Giáo sư Ulrike Schaede, chuyên gia về kinh doanh Nhật tại Đại học California, ví sự chuyển hướng chiến lược của các doanh nghiệp Nhật trong hai thập kỷ qua cũng như chiến thuật của Mainoumi đã dùng.

Các tập đoàn Nhật hiểu rằng họ không thể thắng trong cuộc đối đầu trực diện ở lĩnh vực điện tử tiêu dùng trước những đối thủ mới nổi có chi phí thấp hơn như Đài Loan, Hàn Quốc và Trung Quốc. Thay vào đó, họ tập trung vào linh kiện phức tạp, giá trị cao trong chuỗi cung ứng.

“Sản phẩm cuối cùng không còn được sản xuất ở Nhật, nên người ta nói Nhật đã ‘chết’”, Schaede, tác giả cuốn Japan Re-Emerges (tạm dịch: “Nhật Bản tái xuất”), nhận định. “Nhưng hiện nay, ai là người làm ra vật liệu đầu vào cho iPhone hay vật liệu đóng gói bán dẫn dưới 40 nm? Đó là các công ty Nhật. Không có Nhật Bản, thế giới sẽ không thể làm ra những thứ này”.

(Bên trái) Naoki Okada, Giám đốc điều hành tập đoàn công nghệ cáp quang Fujikura, cho biết chìa khóa thành công của công ty là từ bỏ các sản phẩm “bình dân” - Ảnh: Fujikura

(Bên phải) Các tập đoàn Nhật vẫn giữ ưu thế công nghệ trong những lĩnh vực như cáp quang, tụ điện và sợi carbon - Ảnh: Fujikura

Nhật Bản liên tục nằm trong top 3 quốc gia dẫn đầu trên Bản đồ Phức tạp Kinh tế (Economic Complexity) của Đại học Harvard, bảng xếp hạng đánh giá mức độ tinh vi của các sản phẩm mà một quốc gia sản xuất và số lượng quốc gia khác có thể làm được những sản phẩm đó.

Tầm quan trọng không thể thay thế của Nhật Bản càng được nhấn mạnh qua một nghiên cứu năm 2022 do Nedo - tổ chức tư vấn chính sách được Chính phủ hậu thuẫn - thực hiện, cho thấy các tập đoàn Nhật nắm giữ thị phần trên 60% đối với 224 sản phẩm thuộc 5 ngành công nghiệp, tập trung vào điện tử và ô tô, do Nedo lựa chọn.

Ông Naoki Okada, Giám đốc điều hành tập đoàn công nghệ cáp quang Fujikura, cho biết chìa khóa thành công của công ty là từ bỏ các sản phẩm “bình dân” và nhắm vào công nghệ tiên tiến. Tập đoàn 140 năm tuổi này có thể nhồi 6,912 sợi quang vào dây chỉ dày 3.5cm, mật độ gấp 4 lần công nghệ truyền thống.

“Chúng tôi tập trung vào nơi công nghệ của mình có thể phát huy tác dụng. Kết quả là giành được thị phần lớn nhờ kết hợp sợi quang và đầu nối cao cấp vào đúng thời điểm nhu cầu trung tâm dữ liệu tăng vọt”, Okada giải thích.

Giá cổ phiếu tăng gấp 6 lần kể từ đầu năm ngoái đã thu hút các nhà quản lý quỹ, nhà đầu tư chủ động và quỹ mua lại tìm kiếm một Fujikura tiếp theo, bằng cách tách nhỏ các tập đoàn cồng kềnh hoặc thổi luồng tư duy thương mại hơn vào hội đồng quản trị các doanh nghiệp công nghệ tầm trung.

Ông Oleg Kapinos, Trưởng bộ phận chiến lược phân phối toàn cầu tại Asset Management One, nhận định rằng các doanh nghiệp Nhật sở hữu chuyên môn sâu ở những lĩnh vực ngách, được thúc đẩy bởi “tinh thần hoàn hảo hóa”, nên trở thành mục tiêu lý tưởng cho các nhà quản lý muốn vượt trội so với thị trường. Nhiều công nghệ trong số này vẫn đang “ẩn mình” bên trong các tập đoàn lớn.

Một ví dụ điển hình là Ajinomoto. Khả năng thu nhỏ thiết bị điện toán và xử lý lượng dữ liệu ngày càng lớn của các tập đoàn công nghệ hàng đầu thế giới hiện nay phụ thuộc vào công ty 116 năm tuổi này, vốn nổi tiếng với sản phẩm bột nêm. Từ chuyên môn về vị umami, Ajinomoto đã phát triển ra loại nhựa tổng hợp trở thành vật liệu cách điện tiêu chuẩn, được kẹp giữa các lớp chỉ dày bằng 1/10 sợi tóc người, nằm giữa chip và bo mạch chủ.

“Hiện tại, gần như chỉ có chúng tôi làm được điều này trên thế giới”, ông Sumio Maeda - Phó Chủ tịch cấp cao Ajinomoto chia sẻ. “Nhưng chúng tôi phải luôn để mắt tới tiến bộ công nghệ của Trung Quốc”.

Thách thức từ các đối thủ Đông Á

Các mẫu iPhone mới nhất của Apple là lời cảnh báo rõ ràng cho các doanh nghiệp Nhật về mức độ cạnh tranh ngày càng khốc liệt từ các đối thủ Đông Á trong lĩnh vực linh kiện công nghệ cao.

Theo Fomalhaut Techno Solution, một công ty nghiên cứu tại Tokyo, các tập đoàn Nhật từng cung cấp từ 30–40% giá trị linh kiện cho mẫu iPhone đầu tiên ra mắt năm 2007. Tuy nhiên, đến iPhone 16, tỷ lệ này đã giảm xuống dưới 10% khi các nhà cung cấp từ Đài Loan, Hàn Quốc và Trung Quốc dần thay thế vị trí của các doanh nghiệp Nhật.

Bên cạnh đó, kế hoạch “Made in China” do Chủ tịch Tập Cận Bình khởi xướng cách đây một thập kỷ đặt mục tiêu đến năm 2025 sẽ đạt 70% thị phần nội địa trong sản xuất các “linh kiện cơ bản cốt lõi và vật liệu cơ bản then chốt”.

Khi kinh tế Trung Quốc có dấu hiệu giảm phát, tầm nhìn tăng trưởng của ông Tập chuyển hướng sang sản xuất tiên tiến và xuất khẩu, thay vì trợ cấp tiêu dùng nội địa và đầu tư hạ tầng.

“Các công ty Trung Quốc đang tích cực thu thập thông tin và nhận được hỗ trợ lớn để đầu tư mạnh trong nước”, ông Norio Nakajima, Chủ tịch Murata, nhà cung cấp 40% tụ điện ổn định nguồn cho điện thoại thông minh toàn cầu, nhận định.

“Khoảng cách công nghệ giữa chúng tôi và doanh nghiệp Trung Quốc là khoảng 10 năm”, ông ước tính. “Đáng tiếc là sự di chuyển của con người và thông tin đã tăng đáng kể, nên tốc độ bắt kịp đang nhanh hơn trước rất nhiều”.

Một cửa hàng tiện lợi 7-Eleven do Seven & i Holdings vận hành tại Tokyo. Năm ngoái, tập đoàn Alimentation Couche-Tard của Canada đã đưa ra đề xuất mua lại công ty này với giá gần 50 tỷ USD - Ảnh: Kiyoshi Ota/Bloomberg

Đáp lại, Chính phủ Nhật đang tăng cường các biện pháp ngăn chặn nguy cơ bị thâu tóm bởi các công ty “bình phong”, gián điệp kinh tế hoặc vô tình chuyển giao sở hữu trí tuệ cho đối thủ.

Một cơ chế tham vấn mới có hiệu lực cuối năm ngoái yêu cầu các tập đoàn Nhật báo cáo kế hoạch chia sẻ thông tin nhạy cảm ra nước ngoài hoặc thành lập liên doanh với đối tác ngoại. Nếu còn lo ngại sau khi tham vấn, giới chức có thể yêu cầu nộp đơn xin giấy phép xuất khẩu.

Quy định áp dụng với các doanh nghiệp sản xuất 15 công nghệ tiên tiến bao gồm tụ điện, cảm biến từ và quang trở. Đây cũng là những lĩnh vực Trung Quốc từng xác định là phụ thuộc nhập khẩu cao nhất vào năm 2018.

“Chúng tôi thực sự muốn duy trì ưu thế và vị thế không thể thay thế ở các lĩnh vực này”, một quan chức Chính phủ tham gia chương trình cho biết. “Chúng tôi phải tìm cách đối phó với mọi thách thức mà các công ty sở hữu công nghệ này gặp phải khi bị nhắm tới để mua lại”, vị này nói thêm. “Chúng tôi muốn khuyến khích các doanh nghiệp Nhật nghĩ đến việc sáp nhập hoặc mua lại trong nước để tránh rò rỉ công nghệ ngoài ý muốn”.

Nhật Bản dự kiến ban hành luật kiểm soát đầu tư mới

Nỗi lo này càng gia tăng sau cuộc khủng hoảng tài chính tại Nippon Denkai, doanh nghiệp vận hành nhà máy sản xuất lá đồng điện phân duy nhất tại Mỹ và là nhà cung cấp cho quân đội Mỹ. Sản phẩm của họ rất quan trọng với pin xe điện và công nghệ 5G, nhưng công ty đã phá sản vào tháng 11 do doanh số xe điện lao dốc.

Theo hai quan chức Chính phủ am hiểu về an ninh kinh tế, điều này làm dấy lên lo ngại rằng Tex Technology, một nhà cung cấp thiết bị ít tên tuổi tại Tokyo đã mua 29% cổ phần, có thể kiểm soát công ty. Giới chức lo Tex có thể hành động vì lợi ích của bên nước ngoài, nhưng do Tex đặt trụ sở tại Nhật nên không bị điều chỉnh bởi Luật Ngoại hối và Thương mại nước ngoài, vốn yêu cầu kiểm soát đầu tư ngoại vào một số lĩnh vực nhất định.

Trong thông cáo, Tex phủ nhận làm việc cho bất kỳ thực thể nước ngoài nào và khẳng định có thể mua lại Denkai “mà không cần dựa vào bất kỳ quỹ bên ngoài nào”.

MUFG Strategic Investments, một quỹ chuyên mua lại các công ty gặp khó khăn tài chính hoặc vấn đề kế thừa, cuối cùng đã mua Nippon Denkai vào tháng 4 với giá không được tiết lộ.

Nhật Bản dự kiến ban hành luật kiểm soát đầu tư mới vào năm sau, nhưng điều này cần được cân bằng với mục tiêu hợp nhất ngành công nghiệp trong nước. Các bộ trưởng mong muốn tạo ra các “nhà vô địch quốc gia” có quy mô đủ lớn để cạnh tranh với các đối thủ châu Á. Theo các chuyên gia, không quốc gia nào cần tới 7 hãng ô tô niêm yết hay cả chục nhà sản xuất vòng bi hàng đầu thế giới.

Ông Tak Niinami, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp Nhật, nhận định: “Chúng ta có 3.5 triệu doanh nghiệp nhỏ và vừa, con số này là quá nhiều. Chúng ta cần nâng cao hiệu quả hoạt động trong khối SME”. Dẫn số dư tiền mặt lên tới 2.4 ngàn tỷ USD của các doanh nghiệp Nhật, ông nhấn mạnh: “Trong thời kỳ lạm phát, không thể cứ để tiền nằm yên trong ngân hàng. Giờ là lúc phải quyết định: nguồn vốn đó nên chuyển vào túi cổ đông, hay được sử dụng để thúc đẩy tăng trưởng và hợp nhất ngành?”.

(Bên trái) Phó Chủ tịch cấp cao của Ajinomoto, ông Sumio Maeda. Khả năng của các tập đoàn công nghệ lớn nhất thế giới trong việc thu nhỏ thiết bị điện tử và xử lý ngày càng nhiều dữ liệu phụ thuộc vào công ty 116 năm tuổi này.

(Bên phải) Cuộn màng Ajinomoto Build-up Film (ABF). ABF được sử dụng như một lớp cách điện trong đóng gói bán dẫn - Ảnh: Ajinomoto/Edelman

Giữa lúc các tranh luận diễn ra, các quỹ đầu tư tư nhân đang tích cực tham gia và khẳng định vai trò của mình như những chủ sở hữu có trách nhiệm. Tháng 1 vừa qua, Bain Capital đã đồng ý mua lại Jamco, công ty sản xuất một nửa số nhà vệ sinh máy bay trên toàn cầu và cung cấp linh kiện cho máy bay chiến đấu với mức giá 634 triệu USD.

Việc tìm kiếm sự cân bằng trong bối cảnh này không hề dễ dàng. Một nhân viên ngân hàng tại Tokyo nhận xét: “Nhật Bản cần xác định được điểm cân bằng. Không thể quay lại mô hình thị trường vốn khép kín, nhưng đồng thời cũng phải tìm cách bảo vệ mình tốt hơn”.

Định hướng tương lai và an ninh kinh tế

Tại Muroran, miền Bắc Nhật Bản, hai máy ép khổng lồ nặng 14,000 tấn đang được chuẩn bị cho làn sóng phát triển hạt nhân mới.

Chủ sở hữu của chúng, Japan Steel Works, là một trong số ít công ty trên thế giới hiện có khả năng rèn các linh kiện siêu lớn cho vỏ lò phản ứng hạt nhân. Tuy nhiên, Giám đốc điều hành Toshio Matsuo thừa nhận rằng các đối thủ Trung Quốc chắc chắn sẽ nỗ lực bắt kịp và sao chép công nghệ của Japan Steel Works.

“Chuỗi cung ứng nội địa hóa của Trung Quốc đang tiến triển, nhưng vẫn còn một số linh kiện họ chưa thể sản xuất được”, ông Matsuo cho biết. Công ty của ông ít bị ảnh hưởng hơn bởi khách hàng ở châu Âu và Mỹ thường dè dặt khi mua công nghệ từ Trung Quốc, và Chính phủ Nhật cũng sẽ không bao giờ cho phép một thế lực nước ngoài thâu tóm Japan Steel Works.

Mối quan tâm của Nhật Bản về an ninh kinh tế không chỉ dừng lại ở việc duy trì vị thế không thể thay thế, mà còn hướng tới mục tiêu trở thành quốc gia dẫn đầu toàn cầu về các công nghệ thế hệ mới như máy tính lượng tử, pin thể rắn và sinh học tổng hợp, đồng thời giảm phụ thuộc vào Trung Quốc về khoáng sản quan trọng và bán dẫn truyền thống.

Ông Okada của Fujikura cho rằng Nhật Bản cần một mô hình phát triển hoàn toàn khác với Mỹ hoặc Trung Quốc, và không nên quá dựa vào các chiến lược do nhà nước dẫn dắt, như việc rót hàng loạt trợ cấp vào Rapidus, liên doanh sản xuất chip tiên tiến.

“Nếu doanh nghiệp Nhật đi theo hướng của Mỹ hay Trung Quốc thì đó là thất bại”, ông Okada nhận định. “Dân số giảm khiến chúng ta khó thành công với mô hình nền tảng như GAFA (Google, Amazon, Facebook và Apple) hay các tập đoàn công nghệ lớn của Trung Quốc”, ông nói thêm.

Theo ông, Nhật Bản cần tiếp tục tập trung vào các lĩnh vực ngách và tạo ra những “công nghệ đẳng cấp cao làm nền tảng cho thế giới”.

Theo Fili